कांट्याच्या अणिवर वसलि तिन गांव ।
दोन ओसाड, एक वसेचि ना ॥१॥
वसेचि ना तेथें आले तीन कुंभार ।
दोन थोटे, एका घडीच ना ॥२॥
घडीच ना त्यानें घडलीं तीन मडकीं ।
दोन कच्चीं, एक भाजेचि ना ॥३॥
भाजेचि ना त्यांत रांधले तीन मूग ।
दोन हिरवे, एक शिजेचि ना ॥४॥
शिजेचि ना तेथें आले तीन पाहुणे ।
दोन रुसले, एक जेवीच ना ॥५॥
जेवीच ना त्याला दिल्ह्या तीन म्हशी ।
दोन वांझ्या, एक फळेचि ना ॥६॥
फळेचि ना तिला झाले तीन टोणगे ।
दोन मेले, एक जगेचि ना ॥७॥
जगेचि ना त्याचे आले तीन रुपये ।
दोन खोटे, एक चालेचि ना ॥८॥
चालेचि ना तेथें आले तीन पारखी ।
दोन आंधळे, एका दिसेचि ना ॥९॥
दिसेचि ना त्याला दिल्या तीन बुक्क्या ।
दोन हुकल्या, एक लागेचि ना ॥१०॥
ज्ञानदेव म्हणे याचा तो अनुभव ।
सद्गुरूवांचोनि कळेचि ना ॥११॥
काट्याच्या अणीवर वसली तीन गावें दोन ओसाड एक वसेचिना !
वसेचिना तिथे आले तीन कुंभार दोन थोटे एका घडेचिना !
घडेचिना त्याने घडली तीन मडकी दोन कच्ची एक भाजेचिना !
भाजेचिना त्यांत रांधले तीन मुगे दोन हिरवे एक शिजेचिना !
शिजेचिना तेथे आले तीन पाहुणे दोन रुसले एक जेवेचिना !
जेवेचिना त्याला दिल्या तीन म्हशी दोन वांझ्या एक फळेचिना !
फळेचिना तीला झाले तीन टोणगे दोन मेले एक जगेचिना !
जगेचिना त्याचे आले तीन रुपये दोन खोटे एक चालेचिना !
चालेचिना तिथे आले तीन पारखी दोन आंधळे एका दिसेचिना !
दिसेचिना त्याला मारल्या तीन बुक्क्या दोन हुकल्या एक लागेचिना !
ज्ञानदेव म्हणे याचा तो अनुभव सद्‌गुरुवाचून कळेचिना !
स‌द्गुरु मिळेपर्यंत ज्ञानबाची "मेख" हाती लागणे अवघडच म्हणा पण तरीही पद [कीं वात्रटिका?] वाचतांना मजा वाटते ना?
कर्नाटकचा पुरंदरदास हा संत कवी काही काळ पंढरपूरास रहात होता. त्याने लिहलेल्या एका कवितेचा अनुवाद आमचे मित्र श्री. प्रभाकर नानावटी यांनी दिला आहे. तोही येथे बघा.
काट्याच्या टोकावर दोन तळे बांधली
दोन रिकामी, व एक भरले नाही ॥
न भरलेल्या तळ्याला तीन गवंडी आले
दोघे लंगडे, व एकाला पाय नाही ॥
पाय नसलेल्या गवंड्याला तीन म्हैस दिले
दोन दूध न देणारे, व एकाला वासरू नव्हते ॥
वासरू नसलेल्या म्हशीला तीन सोन्याचे नाणे मिळाले
दोन खोटे, व एक चालत नाही ॥
न चालणार्‍या नाण्यासाठी तिघे आले
त्यात दोन आंधळे, व एकाला दिसत नव्हते ॥
न दिसणार्‍याला तीन गावांचे दान मिळाले
दोन गावं पडकी, व एका गावात शेतकरीच नव्हता ॥
शेतकरी नसलेल्या गावी तीन कुंभार आले
दोघांचे हात कापलेले व एकाला हातच नाही ॥
हात नसलेल्या कुंभारानी तीन मडकी भाजली
दोन फुटके व एकाला तळच नव्हते ॥
बिनतळाच्या मडक्यात तीन तांदळाचे दाणे टाकले
दोन अर्धवट शिजले व एक शिजलाच नाही ॥
न शिजलेल्या शितासाठी तीन नातेवाइक आले
दोघे खायला तयार नव्हते व एकाला भूक नव्हती ॥
या सगळ्यांचा अर्थ फक्त पुरंदर विठलच जाणे
इतर कुणालाही ते कळणार नाही ॥
ही कविता ज्ञानेश्वरमहाराजांची नसण्याची शक्यता आहे; (रुपयाचा उल्लेख) पण ती गाथेत सापडते, आपण फक्त आस्वाद घेण्यापुरते पहा.
(संपादित)
शरद
* या लेखकाशी संपर्क साधावयाचा आहे. वाचकांपैकी कुणास माहिती असल्यास alka@aathavanitli-gani.com या पत्त्यावर ईमेल करावे, ही विनंती.)
सौजन्य- misalpav.com (१२ सप्‍टेंबर २०१०)
(Referenced page was accessed on 15 January 2020)
* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.
इतर संदर्भ लेख
संत एकनाथाच्या रचनांमधली ही एक प्रसिद्ध रचना खूप स्तिमित थक्क करणारी. "नाथाघरची उलटी खूण" हा वाक्प्रचार प्रसिद्ध आहे तो याच कारणावरून. अत्यंत विरुद्ध अशा रूपकांनी जीवनाची अर्थहीन विसंगती दाखवणारी रचना याआधी फक्त संत मुक्ताबाईंनी रचली. चारी भावंडे प्रतिभाशाली, पण त्यातली मुक्ताबाईंनी "मुंगी उडाली आकाशी तिने गिळिले सूर्यासी" ही रचना लिहून एक अभिनव रचना मराठी साहित्यात आणली. अतिशयोक्ती किंवा परस्परविरुद्ध विसंगती व रूपक याने जीवनाचं एक वेगळं तत्त्वज्ञानच तिने मांडलं. ज्याला आणखी वेगळं स्वरूप संत एकनाथानं दिलं.
जे कदापि शक्य नाही अशा गोष्टी - अतार्किक - आणि असंभव आणि त्याचवेळी त्या अर्थहीनही असण्याची शक्यता जास्त. जीवन आणि माणूस तरी काय आहे? अतार्किक - असंभव - अन् अर्थहीन !! पूर्ण आयुष्य घालवून जे सत्य कळतं त्याचा नंतरच्या आयुष्यात फारसा उपयोग नसतो. म्हणजे अर्थहीनच ! "दोन कच्चे एक शिजेचिना !"
माणूस अपरिपक्व असतो आधी, पण नंतर तो परिपक्व होईलच हे सांगता येत नाही. तसंही एखाद्याला वाटलं की, आपण आता पूर्ण शहाणे झालोत, पण जगाच्या दृष्टीनं तो अव्वल दर्जाचा मूर्खही असू शकतो !
ॲब्सर्डिटी हा साहित्यातील एक दुर्लक्षित असलेला वाड्मय प्रकार जो नंतर परदेशात अल्बर्ट कामू आणि फ्रान्झ काफ्का यांनी आणला, पण त्या आधी कितीतरी आधी हिंदुस्थानी तत्त्वज्ञानात तो आला आहे. उपनिषदे, वेदांची सुरुवातच ‘मी'चा शोध - अस्तित्व का आहे? याचा कर्ता कोण? यापासून झाली. ते 'कोहम्? कोहम्?' असं विचारत थेट 'अहम् ब्रह्मासी' इथपर्यंत ! अर्थात 'मीच ब्रह्म आहे' असं म्हणूनही सत्य वेगळेच आहे हे निसर्ग जाणवून देतो की आपल्या जीवनावर, इच्छेवर, मनावर, बुद्धीवर, शरीरावरसुद्धा पूर्णपणे आपला अधिकार नसतो ! ही स्वायत्तता अस्तित्वाची क्षणभंगूर, अशाश्वत अन् दांभिक आहे, हे जाणवते तेव्हाच 'दोन ओसाड एक वसेचिना' ही ओळ जन्माला येते. या सर्व ओळी वाचताना त्यात आणखी आणखी अर्थ सापडतात वेगवेगळे !
कुठलंच ज्ञान परिपूर्ण नसतं. तरीही आपण शोधत जातो. आपण स्वतःला शोधतो – सुखाला शोधतो… पूर्वजांचे प्रश्‍न, त्यांची उत्तरं शोधतो – आणि तरीही आपण असंतुष्ट, तुटलेले आणि असमाधानी असतो.
गुहेत राहत दगडांची हत्यारं करणार्‍या आदिमानवापासून आतापर्यंतचा मानवी प्रवास थक्क करणारा असला तरीही या अस्तित्वाचं कारण काय न् शेवटी एकमेकांवर अणुवर्षाव करून समग्र पसारा क्षणार्धात नष्ट करण्याचं आपलं कसब ! याचा अर्थ काय?
व्यक्ती आणि समाज हे एकमेकांना परस्परपूरक असतात. म्हणूनच आधी टोळ्या न् नंतर समाज, नंतर देश नावाची संज्ञा निर्माण झाली. सुरक्षित न् सुखी होण्याचे माणसाचे आटोकाट प्रयत्‍न… न् तरीही आपण सुरक्षित नाही की सुखीही नाही… आपण दुःखांच्या काट्यांवर स्वप्‍नांची गावं वसवतो. आपण बुद्धीनं विचारानं कधी पंगू होऊन जातो, पण तरीही धडपडतो… प्रयत्‍न करतो. धान्य कच्चेच काय, पूर्ण जळून कोळसा होतो तरीही आपण पुन्हा चूल पेटवून स्वप्‍नं, भावना, विचार शिजवतच राहतो. हा निरुपाय, ही असहायता आहे की अविरत प्रयत्‍नांची कौतुकास्पद शर्थ?
सिसिफसच्या असंबद्ध निरर्थक गोष्टीतल्यासारखं ! देवांनी दिलेली शिक्षा म्हणून सिसिफस प्रचंड शिळा अथक प्रयत्‍न करून डोंगराच्या माथ्यावर नेऊन ठेवतो.. ती शिळा डोंगरावरून पुन्हा गडगडत खाली येते ! पुन्हा तो ती उचलतो - पुन्हा ती गडगडत खाली - न् हे चालूच राहतं ! हीच ती शिक्षा !
आपण सगळेच जण ही निरर्थक शिक्षा भोगत आहोत का? की आपण काट्याच्या अणीवर पण मस्त गाव वसवत तांदूळ शोधतोय? न् यातच आपण खुश आहोत का? जसं मुक्ताबाईंची मुंगी आकाशी उडून सूर्याला पण गिळू शकते तसं आपणही काट्याच्या अणीवर राहूच शकतो आणि तरीही हसत हसत कच्चे धान्य खात पोट भरलंय असं म्हणूही शकतो !
काहीही होऊ शकतं ! फक्त त्याचा अर्थ न् कारण परंपरा शोधायची राह्यली एवढंच !
(संपादित)
मल्लिका अमरशेख
सौजन्य- दै. सामना (१ डिसेंबर २०१९)
(Referenced page was accessed on 15 April 2020)
* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.
इतर संदर्भ लेख
दाद द्या अन् शुद्ध व्हा !