मी एक रात्री त्या नक्षत्रांना पुसले, परमेश्वर नाही घोकीत मन मम बसले
परी तुम्ही चिरंतन विश्वातील प्रवासी, का चरण केधवा तुम्हांस त्याचे दिसले?
स्मित करून म्हणाल्या मला चांदण्या काही, तो मुक्त प्रवासी फिरत सदोदित राही
उठतात तमावर त्याची पाऊलचिन्हे, त्यांनाच पुससी तू, तो आहे की नाही ..!

कुसुमाग्रज म्हणजेच वि. वा. शिरवाडकर ह्यांनी 'परमेश्वर' या विषयावर इतका भावपूर्ण विचार मांडला आहे आणि एकीकडे ते 'गाभार्‍याचंच महत्त्व अंतिम असतं, गाभारा सलामत तो देव पचास' असं सुद्धा लिहितात. एकूणच, कवितेचा आणि खरं म्हणजे 'जगण्याचा' लोलक अधिकाधिक बाजूनी पाहू शकणार्‍या साहित्यिकांपैकी कुसुमाग्रज हे एक महत्त्वाचे कवी मानायला हवेत. माणूस, दुःख, प्रेम, परमेश्वर, संकट अशा प्रत्येक विषयाकडे चहूबाजूंनी पाहता पाहता त्यात बुडून जाऊन सुद्धा एक अलिप्तता त्यांच्या कवितेत सतत जाणवत राहते. 'मातीची दर्पोक्ती' किंवा 'आगगाडी आणि जमीन' ह्या कविता आपल्याला जमिनीवर आणतात आणि 'पृथ्वीचे प्रेमगीत'मधल्या 'नको क्षुद्र शृंगार तो दुर्बळांचा, तुझी दूरता त्याहुनी साहवे' अशा ओळी फक्त एक कविता न राहता एक चिरंतन तत्त्वज्ञान होऊन जातात. कुसुमाग्रजांच्या विविध कविता आणि त्यातून मिळालेलं कालातीत तत्त्व ह्यावर एक स्वतंत्र पुस्तक होऊ शकेल. 'कणा', 'कोलंबसाचे गर्वगीत', 'क्रांतीचा जयजयकार', 'स्वप्‍नांची समाप्ती', 'अहि-नकुल' आणि अशा कुसुमाग्रजांच्या असंख्य उत्तमोत्तम कविता तोंडपाठ असणारे असंख्य रसिक जगाच्या पाठीवर आहेत, त्यातला मी एक, शिरवाडकरांच्या कवितेचा चाहता !

'नक्षत्रांचे देणे' ह्या कार्यक्रमासाठी सुधीर मोघेंबरोबर कार्यक्रमाची आखणी करत असताना कुसुमाग्रजांच्या अनेक कवितांवर गप्पा चालू होत्या. एकीकडे त्यांचे काव्यसंग्रह वाचत होतो आणि बोलता बोलता सुधीर मोघेंनी मला कुसुमाग्रजांची एक कविता दाखवली-

माझे जगणे होते गाणे
कधी मनाचे, कधी जनाचे
कधी घनास्तव, कधी बनाचे
कधी घनाशय, कधी निराशय, केवळ नादतराणे.

कवितेवर निस्सीम प्रेम करणार्‍या एका कवीने माझी भेट ह्या कवितेशी करून दिली आणि त्याचं मनांत गाणं झालं.

खरंच कधीकधी किती आतल्या आत कुढत राहतो ना आपण आणि कधीकधी मुक्तपणे संवाद साधतो, मनातलं सगळं बोलून टाकतो. प्रत्येक क्षण अर्थपूर्ण जगणारे आपण कधीकधी इतके सपाट, कोरडं आयुष्य जगतो.. प्रत्येक ओळ, प्रत्येक शब्द तुमच्या आमच्या जगण्याविषयी बोलणारी आणि आम्हा गाणार्‍यांना विचाराल तर गाण्याविषयी थेट बोलणारी. गेले काही दिवस मी बघतोय की तात्पुरत्या लोकांच्या तोंडात बसून नंतर काळाच्या ओघात मागे पडणार्‍या रुणझुणत्या गोड चाली करता करता त्यातलं 'गाणं' हरवून जातंय, ह्याकडे कोणी लक्षच देत नाहीये. डायरीमध्ये 'गाणी' साठतायत पण 'गाणं' फार कमी लोकांकडे आहे. हेच म्हणायचं आहे कदाचित कुसुमाग्रजांना
'कधी निराशय, केवळ नादतराणे' मधून.

एखाद्या कवितेचं गाणं होताना लहानपणासून शिकलेल्या, ऐकलेल्या शास्त्रीय संगीताची बैठक एकदम पाठीशी उभी राहते, तशी ह्या कवितेच्या मागे उभी राहिली. अमुक एका रागात रचना नसली तरी त्याचा डौल, त्याचं वजन एखाद्या बंदिशींसारखं हवं असं वाटलं कारण ही कविता तितकी समृद्ध, खोल, नटलेली मराठी भाषा बोलते.

आणि कवितेतून अभिजात भाषा, उत्तमोत्तम शब्द मांडले गेले असताना संगीतकाराने सुद्धा शास्त्रीय संगीताचा साज चढवला तर गाण्यात 'एक अधिक एक अकरा' होण्याची शक्यता वाढते.

आलापींची संथ सुरावळ, वा रागांचा संकर गोंधळ
कधी आर्तता काळजातली, केव्हा फक्त बहाणे..

कधीकधी अगदी एकसारखा दुसरा, तिसरा, चौथा दिवस येतो आणि जातो. काहीही देत नाही आणि तुमचं काही नेत सुद्धा नाही आणि कधी खरंच रोज नवा रंग, नवी बातमी, कधी उत्साह, कधी त्रास.. पण काहीतरी घडतंच. काळजातली आर्तता व्यक्त व्हावी असं खरंच जगतो आपण आजकाल? का नुसतेच बहाणे? खोटं हसू? तोंडदेखल्या गप्पा? एकदा थोडीशीही प्रसिद्धी मिळाली की मैफलीतल्या गाण्यापेक्षा नंतरच्या पाकिटाकडे लक्ष देणार्‍यांना चिमटा काढणारी ही वरची ओळ आहे !

राईमधले राजस कूजन, कधी स्मशानामधले क्रंदन
अजाणतेचे अरण्य केव्हा, केव्हा शब्द शहाणे

आयुष्याच्या चढउतारांविषयी बोलताना कुसुमाग्रज, राईमधले कूजन आणि स्मशानामधला आक्रोश अशा दोन टोकाच्या ध्वनींचा उल्लेख करतात. काही दिवस स्वप्‍नांसारखे जातात आणि कधी उघड किंवा मनातल्या मनात क्रंदन चालूच राहतं. एखाद्या गाण्यात प्रत्येक कडव्याची चाल वेगळी करावी वाटते, कारण प्रत्येक चार ओळींनंतर विषय अगदी वेगळा होत जातो. कधी कधी तोच धागा वेगवेगळ्या पद्धतीने मांडला असेल तर मात्र सगळ्या कडव्यांची चाल सारखी चांगली वाटू शकते. ह्या गाण्यात मला प्रत्येक कडव्याला वेगळी चाल सुचत गेली ती शब्दांमुळे, त्यातल्या बदलत्या रंगांमुळे.

जमले अथवा जमले नाही, खेद खंत ना उरली काही
अदृश्यातील आदेशांचे ओझे फक्त वाहणे

गाणं काय किंवा जगणं काय, आपण फक्त चालत असतो, पण रस्ते आधीच ठरवून ठेवलेले असतात त्या अदृश्यातल्या माणसानी.. तोच ठरवतो की मैफील रंगवायची की नाही. कधीकधी सगळं जुळून येतं, तरीही मैफील रंगत नाही. गाण्याची आणि आयुष्याची सुद्धा. म्हणूनच कुसुमाग्रज प्रार्थना करतात..

आदित्य या तिमिरात व्हा, ऋग्वेद ह्या हृदयांत व्हा सृजनत्व द्या,
द्या आर्यता, अनुदारिता, दुरिता हरा, सर्वात्मका सर्वेश्वरा.

असा कवी, असा एक तारा मराठी भाषेच्या तारांगणात चमकला आणि आजही चमकतोय हे मराठी साहित्यविश्वाचं भाग्य आणि हे सारं समजण्यासाठी आपल्या मराठी मातीत, मराठी भाषेच्या कुशीत जन्म मिळाला हे आपलं भाग्य !
(संपादित)

सलील कुलकर्णी
सदर- कवितेचं गाणं होताना
सौजन्य- दै. महाराष्ट्र टाईम्स (४ मार्च, २०१७)
(Referenced page was accessed on 08 August 2025)

* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख