संध्याकाळचा प्रहर हीच एक स्वतंत्र कविता असते. सूर्यास्त, ही एक नैसर्गिक घटना आपल्याला लोलकातून बघताना किती वेगवेगळी दिसते पाहा, शांताबाई शेळकेंच्या ह्या कवितेचं माझ्या मनात एक अस्वस्थ गाणं झालं-
'ढळणार सूर्य कधीतरी, जातील लांबत सावल्या
तम दाटता जातीलही निःशंक ज्योती लावल्या'
ही कविता शेवटी-
'सूर्यास कैसे रोखणे; तिमिरास टाळावे कसे?
ज्योती निरर्थक येथल्या तम तेवढाच खरा असे'
अशी संपते तेव्हा कोणत्याही गोष्टीचा अपरिहार्य शेवट स्वीकारणं ही भावना व्यक्त होते.

शांताबाईं शेळकेंचीच,
'घरपरतीच्या वाटेवरती धूसर धूसर धूळ उडे,
अंधुक होते नजर आणखी थकलेले पाऊल अडे'
ही कविता आणि माझा मित्र संगीतकार कौशल इनामदार ह्याच्या मनात ह्या कवितेचं झालेलं गाणं, संध्याकाळच्या या प्रहराकडे अनेक वेगवेगळ्या नजरेनं बघणारं आणि जरूर अनुभवावं असंच आहे.

काही वर्षांपूर्वी बा. भ. बोरकरांच्या कवितेचं गाणं होतांना मला हीच संध्याकाळ, खूप सहज स्वीकारणार्‍या ओळी दिसल्या-
'सूर्य गेला देशांतरा, आणि दिशा अंधुकली
पंख दमल्या पक्ष्यांची भिरी घरा परतली.'
सूर्य बुडाला किंवा सोडून गेला असा कोणताही शेवट बोरकरांच्या मनात जाणवत नाही, सूर्य फक्त परदेशवारी करायला गेलाय, काही तासांसाठी इतकंच.. इथे संध्याकाळी घरी परतणार्‍या पक्ष्यांच्या उडण्याला 'भिरी' हा अतिशय सुंदर शब्द आपल्याला भेटतो.

माझे अतिशय आवडते कवी बा. भ. बोरकर ह्यांच्या या आणि अशा कवितांवर पुन्हा कधीतरी स्वतंत्रपणे बोलूच, पण आत्ता मनात आल्या त्या बोरकर ज्यांना कवितेमधला आदर्श मानत अशा भा. रा. तांबेंच्या 'संध्याकाळ' या विषयावरच्या दोन अभिजात कविता.. पहिली, 'मावळत्या दिनकरा, अर्घ्य तुज जोडुनी दोन्ही करा'.. अर्घ्य देताना भरून आलेला गळा जाणवतो मला ह्या ओळींमध्ये. मोठमोठे नाटककार, अभिनेते, खेळाडू, गायक, संगीतकार.. ज्यांच्यशिवाय त्या काळातली माणसं जगण्याचा विचारच करू शकत नाहीत, त्यांचं अस्तित्व काळाच्या ओघात पुसट होतं. ते राहतात फक्त भिंतीवरच्या तसबिरीत आणि मग त्या युगाचे नवीन नायक त्यांची जागा घेतात, सिंहासनावर बसतात परंतु त्यांचा प्रवासही चालू असतो सूर्यास्ताकडे. एका नव्या तसबिरीकडे-
'जो तो वंदन करी उगवत्या, जो तो पाठ फिरवी मावळत्या
रीत जगाची ही रे सावित्या, स्वार्थपरायण परा'
सूर्याचं आणि जे वर्षानुवर्षं प्रसिद्धीच्या आकाशात तळपत असतात अशा दिग्गजांचं जणू सांत्वन करावं अशा या ओळी. यांमधून आपल्याला एका कटू वास्तवाची जाणीव होते. 'जन पळभर म्हणतील हाय हाय, मी जाता राहील कार्य काय?' म्हणणारे हेच कविवर्य भा. रा. तांबे. मावळत्या माणसांना फक्त 'जीवनगौरव' देऊन त्यांच्या डोळ्यांत ती जुनी चमक पुन्हा येत नाही, त्यांना आठवत राहतो तो त्यांच्या उमेदीचा काळ आणि ज्यांनी आपल्या मनगटाच्या जोरावर संपूर्ण कलाविश्व पेललं किंवा शिक्षक म्हणून संपूर्ण पिढी घडवली अशा ज्येष्ठ मंडळींकडे जेव्हा अडगळ म्हणून पाहिलं जातं, तेव्हा या ओळी आठवतात-
'उपकाराची कुणा आठवण?
शिते तोवरी भुते अशी म्हण,
जगात भरले तोंडपुजेपण,
धरी पाठीवर शरा, मावळत्या दिनकरा..'
तुमचा-आमचा सगळ्यांचा हा अनुभव किती कमी आणि नेमक्या शब्दांत व्यक्त झाला आहे. आपली पाठ वळल्या वळल्या शब्दांचे बाण पाठीवर जाणवतात. कवीच्या एखाद्या ओळीचा पुढे जाऊन सुविचार होणं, एक शाश्वत विचार होणं, हे खर्‍या अर्थाने मोठ्या कवीचं लक्षण.

पण या सगळ्या व्याकूळ, एकाकी, वास्तवाचं भान देणार्‍या संध्याकाळच्या कवितांपेक्षाही मला मी आणि तुम्ही अनुभवावी वाटते ती भा. रा. तांबेंची दुसरी कविता-
'तिन्हीसांजा सखे मिळाल्या, देई वचन तुला
आजपासुनी जीवे अधिक तू माझ्या हृदयाला'
या तिन्हीसांजेला, या सुंदर प्रहरी मी वचन देतो तुला की आजपासून माझ्या हृदयाच्या सगळ्यात जवळची व्यक्ती 'तू' असशील आणि ह्या माझ्या वचनाला साक्षीदार आहे हा मावळता सूर्य, दहा दिशा, आपल्या दोघांवरून वाहणारा वारा आणि येणारी खोल रात्र.. अशा अमर साक्षीदारांसमोर मी तुला वचन देतो,
'कनकगोल गोल हा मरीचिमाली, जोडी जो सुयशा
चक्रवाल हे पवित्र, ये जी शांत गभीर निशा
त्रिलोकगामी मारूत, तैशा निर्मल दाही दिशा
साक्षी ऐसे अमर करुनी हे तव कर करी धरिला'

वयाच्या सतराव्या वर्षी भा. रा. तांबेची ही कविता निवडून त्याला स्वरबद्ध करणारे आणि संगीतकार म्हणून ज्यांना मी आदर्श मानतो त्या हृदयनाथ मंगेशकर ह्यांच्या मनात, 'मावळत्या दिनकरा' आणि 'तिन्हीसांजा' अशा अभिजात कवितांची गाणी झाली म्हणून आपण ह्या कवितांना भेटलो.
आणि ज्या सुरांनी आपलं सारं आयुष्य व्यापलेलं आहे त्या लतादीदींच्या सुरांतून ह्या कविता अमर झाल्या.
'नाद जसा वेणूत, रस जसा सुंदर कवनात
गंध जसा सुमनांत, रस जसा बघ या द्राक्षात
पाणि जसे मोत्यांत, मनोहर वर्ण सुवर्णात
हृदयी मी साठवी तुज तसा, जीवित जो मजला'
या ओळी भा. रा. तांबेंच्या कवितेतला प्रियकर प्रेयसीसाठी म्हणतोय आणि मी म्हणतोय ह्या कवितांसाठी, हृदयनाथजींच्या स्वररचनेसाठी आणि लतादीदींच्या गाण्यासाठी !!
(संपादित)

सलील कुलकर्णी
सदर- कवितेचं गाणं होताना
सौजन्य- दै. महाराष्ट्र टाईम्स (१८ फेब्रुवारी, २०१७)
(Referenced page was accessed on 08 August 2025)

* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख