नोंद
'डोळे तुमचे जादुगिरी' अशी एक जुनी लावणी ऐकिवात आहे.
- 'समग्र तांबे' मध्ये नमूद केलेली टिप्पणी.

  पृथक्‌

त्या काळच्या 'मासिक मनोरंजना'दि मासिकांतून प्रसिद्ध होणार्‍या सर्व कविता मी न चुकता वाचीत असे. १९२४-२५ च्या काळात 'राजहंस माझा निजला' ही गोविंदाग्रजांची विख्यात कविता कै. बापूराव पेंढारकरांनी ध्वनीमुद्रित केली. ती रेकॉर्ड ऐकल्यापासून भावगीतगायन आपणही मैफलीत साग्रसंगीत करावे असे मला वाटू लागले होते. प्रत्यक्ष कृतीला मात्र वेळ लागला.

पण १९२८ सालापासून होणार्‍या माझ्या मैफलीत मी हे काव्यगायन सुरू केले. प्रथम 'किती गोड गोड वदला', 'तूं माझी अन्‌ तुझा मीच' ही काणेकरांची दोन भावगीतं मी गाऊ लागलो. त्यापैकी पहिल्या कवितेचे ध्वनीमुद्रण मी मास्टर्स व्हॉईस कंपनीत करविले होते. ते 'गुलाबाचे गाणे' म्हणून मुंबईत व उपनगरांत फारच प्रसिद्ध झाले. ही मी केलेली पहिली चाल ! आता मला ती सर्वस्वी अनुरूप वाटत नाही; अंशत: अनुरूप आहे. विशेषत: 'काटा हळूच हाले' ही ओळ जमावी तशी जमली नाही. स्वर भावपोषक झाले नाहीत. म्हणताना खटकू लागले. तेव्हा म्हणण्यात हळुवारपणा आणून ती कळ उमटविण्याचा मी प्रयत्‍न करीत असे. पण स्वरच पोषक नव्हते तर तो हळुवारपणा फुकट जाईल नाही तर काय? त्यात एकाही श्रोत्याने या उणिवा दाखविल्या नाहीत. उलट सगळे योग्यच आहे अशा खुषीत ते भावगीत ऐकत. हा त्या भावगीताचाच परिणाम असावा. ही जाणिव झाल्यावर मी ते गाणे सोडले.

पण चाल योग्य असावी हा धडा मात्र या भावगीतापासून मी शिकलो. 'तूं माझी अन्‌ तुझा मीच ही', 'डोळे हे जुलमी गडे' या दोन भावगीतांच्या चाली रचताना ओळ न्‌ ओळ समर्पक होते आहे की नाही या खटपटीत मी राहिलो. माझ्या दृष्टीने चाली पूर्णपणे अनुरूप झाल्यावरच मी ती भावगीते म्हणू लागलो.

'डोळे हे जुलमी गडे' फारच लोकप्रिय झाले. माझ्या बंधूंनी - वासुदेवरावांनी - मी म्हणतो ती पद्धती कशी अर्थपूर्ण आहे, हे मला प्रत्येक ओळ म्हणून घेऊन समजावून दिले. म्हणजेच मी जे जाणिवेने केले होते, तेच त्यांना आवडल्याने त्यांनी सोदाहरण समर्पक पटवून दिले. माई जोशी, सौ. कुसुम फाटक, गोविंदराव जोशीही माझ्याकडून हे भावगीत शिकून गेले.

मी ते रेकॉर्ड केले तेव्हा माझी परीक्षा चालू होती. त्या गर्दीत माझ्या मनासारखे मला ते गाता आले नाही.. आणि रेकॉर्ड काही चांगले झाले नाही.
(संपादित)

केशवराव भोळे
माझे संगीत - रचना आणि दिग्‍दर्शन
सौजन्य- मौज प्रकाशन, मुंबई.

* ही लेखकाची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख

 

भास्करराव तांब्यांचा विवाह रतलाम येथील त्र्यंबकराव जावडेकर यांची कन्या वारूबाई हिचेबरोबर १८९६ साली झाला. या विवाहामुळे भास्कररावांच्या जीवनक्रमात ओलावा उत्‍पन्‍न होऊन त्यांचे जीवन प्रेममय व सुखमय झाले. करारी, नि:स्‍पृह व दृढ स्वभावाच्या भास्कररावांसारख्या वृक्षाला या प्रेमळ वल्लीचा विळखा नसता तर हा वृक्ष कदाचित नीरस, शुष्क व जीर्ण झाला असता, यात संदेह नाही. या सुमारास तांब्यांनी बर्‍याच शृंगारिक कविता लिहिल्या होत्या. त्यांनाच त्या उत्तान वाटल्यामुळे त्यांनी आपले हे सर्व लिखाण भस्‍मसात केले. या अग्‍निदिव्यातून वाचलेले असे 'डोळे हे जुलमि गडे' एवढेच एक गीत आज उपलब्ध आहे. शितावरून भाताची परीक्षा करायची झाल्यास या सर्व कविता भास्कररावांना जितक्या उत्तान वाटल्या तितक्या त्या असतीलच असे नाही. पती आपल्याकडे डोळे रोखून पाहत असता हातातील काम नीट न होण्याचा प्रसंग इथे त्यांनी संयमाने व थोडक्यात रंगविला आहे.

तांबे यांचे मामेभाऊ विसूभाऊ डोंगरे यांनी रविंद्रनाथ टागोरांच्या 'The Gardner' हा कवितासंग्रह आणि तांबे यांची कविता यातील काही साम्यस्थळे प्रतिभा या मासिकातून दाखवून दिली होती. त्यामुळे तांब्यांचे काही भक्त गडबडले. परंतु स्वत: तांबे गडबडले नाहीत. कारण यात वाङ्मयचौर्याचा भाग नसून वाङ्मयपरिणामाचाच आहे. याचे गमक असे की त्या कल्पनांच्या मूळातील संदर्भ व तांबे यांनी योजिलेला संदर्भ हा बहुदा एक नसतो.

पुन्हा शाब्दिक साम्याच्या बळावर अमुक एक गोष्ट तमुक एका गोष्टीवरून घेतली असे म्हणताना चूक होण्याचा संभव असतो. तांबे यांनी 'The Gardner' हा काव्यसंग्रह वाचला होता एवढ्यावरून जर कोणी म्हणेल की,
I try to weave a wreath all the morning, but the flowers slip and they drop out.
You sit there watching me in secret through the corner of your prying eyes.
Ask those eyes, darkly planning mischief, whose fault it was. (G 39)

या कवितेचे, 'डोळे हे जुलमि गडे' हे रूपांतर आहे तर तो चांगलाच फसेल. कारण 'The Gardner' प्रथम प्रसिद्ध झाले १९१३ मध्ये आणि तांबे यांची कविता १८९९च्या सुमारासची !
(संपादित)

माधवराव पटवर्धन, वा. गो. मायदेव, रा. श्री. जोग
'तांबे यांची समग्र कविता' या पुस्तकाच्या वरील तिघांनी लिहिलेल्या तीन स्वतंत्र प्रस्तावनांमधून.
सौजन्य- व्हीनस प्रकाशन, पुणे.

* ही लेखकांची वैयक्तिक मते आहेत. या लेखात व्यक्त झालेली मते व मजकूर यांच्याशी 'आठवणीतली गाणी' सहमत किंवा असहमत असेलच, असे नाही.

  इतर संदर्भ लेख